Footprints on the sands of time

"...τα μόνα αληθινά εφήμερα πράγματα στη ζωή είναι οι δυνατότητες, αλλά αμέσως μόλις ενεργοποιούνται, εκείνη την ίδια στιγμή, καθίστανται πραγματικότητες, σώζονται και διανέμονται στο παρελθόν, εντός του οποίου διαφυλάσσονται πέρα από το εφήμερο και την παροδικότητα. Διότι εντός του παρελθόντος τίποτα δεν είναι ανεπανόρθωτα χαμένο, ενώ τα πάντα είναι οριστικά και αμετάκλητα σωσμένα και αποθηκευμένα.

Συνεπώς το εφήμερο της ύπαρξής μας δεν την καθιστά με κανέναν τρόπο άνευ νοήματος. Συνιστά όμως την υπευθυνότητά μας, γιατί τα πάντα βασίζονται στο να συνειδητοποιήσουμε τις ουσιωδώς εφήμερες δυνατότητες.

Ο άνθρωπος διαρκώς προβαίνει στην εκάστοτε επιλογή του, λαμβάνοντας υπόψη τις παρούσες δυνητικότητες: ποιες από αυτές θα καταδικαστούν στην ανυπαρξία και ποιες θα ενεργοποιηθούν; Ποια επιλογή θα γίνει πραγματικότητα άπαξ και δια παντός, ένα απέθαντο "αποτύπωμα στις αμμουδιές του χρόνου"* ". (σελ. 183)

Αντέγραψα ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Βίκτορ Ε. Φρανκλ, "Το νόημα της ζωής", εκδόσεις Ψυχογιός, το οποίο τυχαία αγόρασα. Όταν μπήκα στο βιβλιοπωλείο  ζήτησα να μου δώσουν "Το νόημα της ζωής", χωρίς να αναφέρω το όνομα του συγγραφέα. Το αποτέλεσμα ήταν να βρεθώ με το βιβλίο του Φρανκλ στο χέρι και όχι του Τέρυ Ήγκλετον, το οποίο ήθελα. Ενώ ξεκίνησα να πηγαίνω στο ταμείο, συνειδητοποίησα ότι κρατούσα λάθος βιβλίο. Γύρισα πίσω στον υπάλληλο. 

"Όχι αυτό, το άλλο νόημα θέλω. Του Ήγκλετον", είπα, τείνοντάς του το βιβλίο

"Ο Ήγκλετον είναι μαρξιστής", μου απάντησε, κοιτάζοντάς με επίμονα στα μάτια, θαρρείς και προσπαθούσε να με αποτρέψει.

"Ε, ναι. Το ξέρω. Το έχω διαβάσει το βιβλίο του",  είπα εγώ αδιάφορα. Κύλησαν λίγα δευτερόλεπτα ασυνήθιστα αμήχανης σιωπής. 

"Ο Φρανκλ τι είναι;", ρώτησα για να την σπάσω. 

Με κοίταξε παραξενεμένος. Σίγουρα δεν το περίμενε.

Παραλίγο να του πω "εσύ το άρχισες", αλλά συγκρατήθηκα. 

"Ο Φρανκλ δεν είναι μαρξιστής", απάντησε, μετά από σύντομη σκέψη.

Πρόσεξα καλύτερα το εξώφυλλο του βιβλίου που ακόμη κρατούσα. 

Πάνω από 12 εκατ. αντίτυπα παγκοσμίως. 

Ένα από τα καλύτερα βιβλία όλων των εποχών. 

11η χιλιάδα.

Μετά διάβασα το οπισθόφυλλο, ύστερα το αυτί και, εν τέλει, κατατοπίστηκα. 

Δεν συνέχισα το διάλογο με τον υπάλληλο. Έτσι κι αλλιώς άκρη δεν έβγαζα. Έψαξα στα ράφια το βιβλίο του Ήγκλετον, το οποίο είχα αγοράσει λίγο καιρό πριν, αλλά μόλις το διάβασα το χάρισα στον γιο μου, επειδή έκρινα πως κάθε γιος πρέπει να το διαβάσει. Είναι από εκείνα τα βιβλία που διαβάζονται ξανά και ξανά. Τέλος πάντων, γύρισα στο σπίτι με τα δύο νοήματα της ζωής στην τσάντα. Και επειδή του Ήγκλετον το είχα διαβάσει, ξεκίνησα από του Φρανκλ. Ο Φρανκλ χαρακτηρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους διανοητές του 20ου αιώνα. Καθηγητής Νευρολογίας και Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και για 25 χρόνια διευθυντής της περίφημης Νευρολογικής Πολυκλινικής της, όπως γράφει στο αυτί του βιβλίου. Το βιβλίο έχει δύο μέρη. Στο πρώτο ο συγγραφέας εξιστορεί τη ζωή του στα τέσσερα διαφορετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στα οποία αιχμαλωτίστηκε... 

Στο δεύτερο μέρος αναλύει τη μέθοδο ψυχοθεραπείας που έχει αναπτύξει, την οποία αποκαλεί Λογοθεραπεία. Στη μέθοδο αυτή ο ψυχοθεραπευτής δεν λειτουργεί όπως ο φροϋδικός ψυχαναλυτής, που αναμοχλεύει τα ψυχικά τραύματα του παρελθόντος και τα όποια απωθημένα έχει το άτομο, που αποζητά τη θεραπεία.  Το τονίζει, κατ' επανάληψη. 

"Τίποτα δεν ξεγίνεται και τίποτα δεν μπορείς να ξεκάνεις. Θα έλεγα κάλλιστα ότι το να έχεις υπάρξει είναι ο ασφαλέστερος τρόπος να υπάρχεις" (σελ. 184)

Ό,τι έγινε, έγινε! Το νόημα δεν υπάρχει σε ό,τι κάναμε, αλλά σε αυτό που σκοπεύουμε να κάνουμε... Κι αυτό, επίσης, το τονίζει κατ' επανάληψη.  

Αυτό που όντως χρειάζεται ο άνθρωπος δεν είναι μια κατάσταση δίχως εντάσεις, αλλά μάλλον η πάλη και ο αγώνας για έναν άξιο λόγου σκοπό, ένα ελεύθερα επιλεγμένο καθήκον. Αυτό που χρειάζεται δεν είναι η αποφόρτιση της έντασης με κάθε τίμημα, αλλά η κλήση ενός εν δυνάμει καθήκοντος που τον περιμένει, για να το εκπληρώσει. Αυτό που χρειάζεται ο άνθρωπος δεν είναι η ομοιόσταση, αλλά αυτό που αποκαλώ "νοο-δυναμική", ήτοι η υπαρξιακή δυναμική σε ένα πολικό πεδίο έντασης, όπου ο ένας πόλος αντιπροσωπεύεται από ένα νόημα που αναμένει να εκπληρωθεί και ο άλλος από τον άνθρωπο που έχει να το εκπληρώσει. (σελ. 163)

Το μυαλό μου φτιάχνει μια εικόνα για τη "νοο-δυναμική", όπως την περιγράφει ο Φρανκλ. Ένα καρότο από τη μία,  ένα χαριτωμένο τετράποδο από την άλλη,  που τρέχει και δεν  φτάνει... Ίσως κι ένα μαστίγιο: ο σκοπός!

Το εν δυνάμει καθήκον κινεί τον τροχό και, σύμφωνα με τον Φρανκλ, κάνει τη ζωή έμπλεη νοήματος. Μπορεί. Μπορεί και όχι. Όπως και να' χει το βιβλίο παρουσιάζει ενδιαφέρον.  Η μέθοδος της "παράδοξης επιθυμίας" μέσω της οποίας μπορεί ένα άτομο να ξεπεράσει μια συγκεκριμένη φοβία, έτσι όπως αποδίδεται αναλυτικά και με παραδείγματα από τον συγγραφέα, έχει τη δυνατότητα να βοηθήσει κάποιον που θέλει να βοηθηθεί. Το διάβασα προσεκτικά το βιβλίο, κράτησα σημειώσεις, το επέλεξα και ως βιβλίο αναφοράς στη λέσχη ανάγνωσης την προηγούμενη Κυριακή. Δεν έπεισα, ωστόσο, τους συναναγνώστες μου. 

Η αλήθεια είναι πως δεν επέμενα ιδιαίτερα να τους πείσω. Και ο λόγος που δεν επέμενα έχει να κάνει με την προσωπική μου επιλογή για το νόημα της ζωής, η οποία τείνει περισσότερο προς τη θέση του χιουμορίστα, πλην ... μαρξιστή, Τέρυ Ήγκλετον, ο οποίος από τον πρόλογο κιόλας του βιβλίου του ξεκαθαρίζει πως ό,τι έχει σχέση με το νόημα της ζωής δεν μπορεί να είναι και τόσο ξεκάθαρο.

" Το "Ποιο είναι το νόημα της ζωής", φαίνεται εκ πρώτης όψεως να είναι μια ερώτηση του τύπου "Ποια είναι η πρωτεύουσα της Αλβανίας;" ή "Τι χρώμα έχει το ελεφαντόδοντο;". Είναι όμως; Ή μήπως μοιάζει περισσότερο με το "Τι γεύση έχει η γεωμετρία;" ".

Aπό την αρχή παίρνει σαφή θέση και ύστερα, αφού περιέλθει στις φιλοσοφικές αναζητήσεις και τους στοχασμούς των Σαίξπηρ, Σoπενάουερ, Μαρξ, Νίτσε, Μπέκετ, κλπ, καταλήγει στο συμπέρασμα πως το νόημα της ζωής κατάντησε προβληματικό στους μεταμοντέρνους καιρούς και πως η αίσθηση της απουσίας νοήματος ωθεί τον σύγχρονο άνθρωπο σε κάθε λογής υποκατάστατα: σεξ, ποδόσφαιρο, χρήμα, θρησκείες, φονταμενταλισμό, life style...

Κι ενώ οι άνθρωποι χάνονται στην αναζήτηση νοήματος, τελικά, μια ορχήστρα τζαζ θα μπορούσε να φωτίσει τον δρόμο τους...

Ε, ναι το λάτρεψα το βιβλίο. Από τη μια "η γεύση της γεωμετρίας" και η μουσική τζαζ από την άλλη το χιούμορ, τα γλωσσικά παιχνίδια του Βιτγκεστάιν, τα αποσπάσματα από έργα κλασικής λογοτεχνίας συναπαρτίζουν ένα βιβλίο που χαίρεσαι να το διαβάζεις ξανά και ξανά. 

Ωστόσο, τα δυο βίβλια που έχουν τίτλο "Το νόημα της ζωής", αλλά εντελώς διαφορετική προσέγγιση, ούτε λίγο ούτε πολύ καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα.

Δεν μπορεί να υπάρξει νόημα σε μια ζωή χωρίς την "αυθυπέρβαση της ανθρώπινης ύπαρξης", λέει ο Φρανκλ, ρητά και κατηγορηματικά. 

Από την άλλη, ο Ήγκλετον, χρησιμοποιώντας την αναλογία της τζαζ ορχήστρας, καταλήγει  στο συμπέρασμα πως "Υπάρχει η αυτοπραγμάτωση, αλλά μόνο μέσω της απώλειας του εαυτού μέσα στο μουσικό σύνολο".

Δηλαδή, τόσο από ψυχιατρικής όσο και από ... μαρξιστικής οπτικής, το συμπέρασμα είναι το εξής: αν θέλεις να βρεις ένα νόημα στη ζωή ξεπέρνα τον εαυτό και ζήσε αρμονικά με το (μουσικό) σύνολο...

Δεν πιστεύω πως η απάντηση αυτή μπορεί να γίνει γενικώς αποδεκτή. 

Άλλωστε, γιατί θα πρέπει να δεχτούμε μια και μοναδική απάντηση στο τόσο ενδιαφέρον (και δυστυχώς για κάποιους ψυχοβόρο) ερώτημα; 

Περίπου δέκα χρόνια πριν με αφορμή το βιβλίο, ενός άλλου διάσημου ανατρεπτικού χιουμορίστα, του Τομ Ρόμπινς είχα αναρτήσει κείμενο με τίτλο "Ποιο είναι το νόημα της ζωής;" (εδώ)

Τώρα, με την ωριμότητα μιας επιπλέον δεκαετίας και μετά από ποικίλα αναγνώσματα, που πραγματεύονται το θέμα από κάθε σχεδόν οπτική, μπορώ να πω με βεβαιότητα πως η ζωή είναι γεμάτη νοήματα. Αλλά τι θα μπορούσε να συνιστά ένα σύνολο νοημάτων, αν όχι ένα ...υπερνόημα; Άρα λογικά καταλήγω στο συμπέρασμα πως η ίδια η ζωή είναι από μόνη της το νόημα! Γι' αυτό μην το αναζητάτε, απλά ζήστε το.

----------------------------------------------------------

Αφιερωμένο στον αγαπημένο μου ποιητή, που γεννήθηκε την πρώτη μέρα της Άνοιξης!

* Από το ποίημα "A Psalm of Life", του Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882)
Lives of great men all remind us
We ca make our lives sublime
And, departing, leave behind us
Footprints on the sands of time. (Σ.τ.Μ)