ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ

Η αλήθεια, δηλαδή "ό,τι συμφωνεί προς τα γεγονότα, προς την πραγματικότητα, αυτό που όντως συνέβη ή συμβαίνει ή είναι απολύτως βέβαιο ότι θα συμβεί", όπως διαβάζει κανείς, στη σελίδα 119, δίπλα στο λήμμα "αλήθεια", στο "ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων", του Γ. Μπαμπινιώτη, είναι μια λέξη, λέω εγώ, της οποίας η χρήση αναμφιβόλως δεν έγινε, δε γίνεται και δε θα γίνει ποτέ "σωστά"!
Κι αυτό, πιστεύω, πρέπει να γίνει αποδεκτό χωρίς δεύτερη σκέψη. Αν όμως κάποιος αμφιβάλλει για την ορθότητα της θέσης μου, έστω και στο ελάχιστο, δεν έχει παρά να διαβάσει τη δεύτερη εκδοχή που παρατίθεται για το λήμμα "αλήθεια", σύμφωνα με την οποία, η αλήθεια είναι:
"η πλήρης αναφορά των επιμέρους στοιχείων που συνθέτουν ένα γεγονός χωρίς απόκρυψη ή διαστρέβλωση δεδομένων, χωρίς υποκειμενικές εκτιμήσεις."
Εν ολίγοις, αν δεχτούμε πως ο παραπάνω ορισμός είναι σωστός, η αλήθεια προϋποθέτει,αφενός τη "διάσπαση" ενός γεγονότος στα εξ ων συνετέθη, και αφετέρου την έλλειψη υποκειμενικών εκτιμήσεων. Θα έλεγα πολύ ευχαρίστως εδώ κάτι σαν το "πιάστο αυγό και κούρευτο", αν δεν έγραφα σε ένα...σοβαρό ιστολόγιο!
Αλλά ας το δούμε πιο ψύχραιμα και, όσο γίνεται, λογικά.
Αν υποθέσουμε ότι το "γεγονός" που μας ενδιαφέρει, μπορεί να περιγραφεί σε ν φάσεις και η πρώτη από αυτές τις φάσεις μπορεί να περιγραφεί με κ1 τρόπους, η δεύτερη με κ2 τρόπους, και έτσι προχωρώντας να πούμε πως η ν φάση μπορεί να περιγραφεί με κν τρόπους, τότε το γεγονός -σύμφωνα με τη βασική αρχή της απαρίθμησης- μπορεί να περιγραφεί με κ1*κ2*κ3*...*κν, συνολικά διαφορετικούς τρόπους, που αν "συναρμολογούνται" με διαφορετική άρμοση κάθε φορά, για να αναπαραστήσουν ο γέγονε, μπορεί και να μας οδηγούν σε ένα γεγονός που καμιά απολύτως σχέση να μην έχει με το αρχικό.
[Σε τέτοιες περιπτώσεις, νομίζω, προκύπτουν παράδοξα, που ο Roger Penroze τα ονομάζει
'τύπου Ζ' , δηλαδή παράδοξα του puzzle!…]
Και μόνο αυτή η απαίτηση, της διάσπασης του γεγονότος που μπαίνει στον ορισμό του λήμματος "αλήθεια", αρκεί για να καταλάβουμε πως δεν υπάρχει μια τέτοια έννοια, πόσο μάλλον αν σκεφτούμε και το "χωρίς υποκειμενικές εκτιμήσεις", το οποίο καθιστά ουτοπική την κρυστάλλινη διαύγεια που θα πρέπει να χαρακτηρίζει την απόλυτη αλήθεια. Τελικά ο παραπάνω ορισμός, δίνει τόσες αποχρώσεις στην αλήθεια και, επί πλέον, την κατακερματίζει σε τόσα κομμάτια, όσοι και οι άνθρωποι που έζησαν, ζουν και θα ζήσουν να την αναζητούν, να την πλάθουν και να την αναμορφώνουν ορίζοντάς την με τρόπους βολικούς, θεμιτούς και αθέμιτους, στηριζόμενοι ωστόσο πάντοτε στην υποκειμενικότητα της κατάστασής τους, της ειδικής αλλά και της γενικής. Διαφορετική, σίγουρα, είναι η αλήθεια που αναζητούν οι επιστήμονες, οι οποίοι με την εμφάνιση νέων δεδομένων, συχνά, διαπιστώνουν την πλάνη της εφήμερης επιστημονικής τους αλήθειας κι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη θεωρία τους για μια νέα θεωρία. Άλλη, πάλι, είναι η αλήθεια που υμνούν οι ποιητές, στους οποίους ο μεταφυσικός φόβος της ζωής, του έρωτα, του θανάτου, το ακατάληπτο της μοναξιάς, η απόγνωση της καρτερικότητας, το a priori χαμένο παιχνίδι με τον Χρόνο, δίνουν τη θαλπωρή του κοινού τόπου, στον οποίον αποζητούμε μιαν ανάπαυλα, σχεδόν όλοι μας, διαβάζοντας ή -ακόμη- και γράφοντας στίχους.Και φυσικά άλλη, μα τελείως άλλη, είναι η αλήθεια που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινότητά μας. Όμως, πέρα από τα "θεματικά" πλαίσια της αλήθειας, όπως ... "καθημερινής", επιστημονικής, ποιητικής, φιλοσοφικής, πολιτικής (όπου στα δύο τελευταία, αποφεύγω να αναφερθώ, προς το παρόν, γιατί δε θα τελειώσουμε ποτέ...), υπάρχει και η αλήθεια του καθενός μας. Αυτή η αλήθεια, που είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα διαμορφώνουμε, επιλεκτικά και σε σχέση με τις υποκειμενικές μας συνθήκες, τη φυσιολογία του εγκεφάλου μας,(αν διαθέτουμε) τις χάρες μας, τις ατέλειες μας, όπως και το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον μας.Κι εδώ εγώ έχω να κάνω μια ερώτηση στους φίλους που ισχυρίζονται συχνά πως "η τύχη είναι άγνοια". Από άγνοια ή από τύχη γεννήθηκα στη Σαλονίκη, το σωτήριο έτος 1963, γένους θηλυκού ούσα, μετρίου αναστήματος, σκούρου χρώματος, από τους συγκεκριμένους ανθρώπους, στη συγκεκριμένη γειτονιά, δίπλα στα κάστρα του Γεντί Κουλέ κλπκλπ?. Και μη μου απαντήσετε κάτι σαν το: "Δεν ήξερες! Δε ρώταγες;", γιατί αν μπορούσα να ρωτήσω πολύ πιθανό να το είχα κάνει...
Με γνώμονα τη συνισταμένη όλων αυτών των τυχαίων κι ανεξέλεγκτων καταστάσεων διαμόρφωσα κι εγώ, όπως όλοι, τις αλήθειες μου. Για να ορίσω, σε ένα πρώτο επίπεδο τουλάχιστον, το θεμέλιο της δικής μου αλήθειας, προσφεύγω στον Πρωταγόρα, τον κορυφαίο σοφιστή, που γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης το 485 π.Χ. ή, κατ' άλλους, το 491, αλλά δεν έχει καμία σημασία η ημερομηνία, σημασία έχει η διάσημη πρότασή του, που καθορίζει σαφώς(!) το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να οριστεί η αλήθεια. Ο Πρωταγόρας, ως (αρχι)σοφιστής δεχόταν τον φαινομενισμό, δηλαδή πως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την πραγματικότητα, παρά μόνο την επίφασή της. Επίσης ισχυριζόταν πως οποιαδήποτε γνώση είναι εξαρτημένη από το υποκείμενο, (υποκειμενισμός ή σχετικισμός), και τέλος πως είναι αδύνατον να αποφασίσουμε για την αλήθεια ή το λάθος μιας οποιασδήποτε πρότασης. (χωρίς να την εντάξουμε πρώτα σε ένα συγκεκριμένο σύστημα, όπου, και πάλι, θα έχει μόνο τοπική αλήθεια). Οι τρεις αυτές παραδοχές συνοψίστηκαν από τον Πρωταγόρα στην πρόταση:"πάντων χρημάτων μέτρον είναι άνθρωπον' ως άρα οία μεν αν έμοί φαίνηται τα πράγματα είναι, τοιαύτα με έστιν εμοί' οία δ' αν σοι, τοιαύτα δε σοί" (λυπάμαι για το μονοτονικό, αλλά...) που σημαίνει:

"Ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων.
Όπως φαίνονται σε μένα τα πράγματα, τέτοια είναι για μένα.
Όπως φαίνονται σε σένα, τέτοια είναι για σένα." **

Συνεπώς υπάρχουν μόνο απόψεις και η άποψη είναι κάτι που απέχει πολύ από αυτό που εννοούμε ή νομίζουμε ότι εννοούμε όταν λέμε "αλήθεια". Οπότε φράσεις όπως "σου λέω την αλήθεια" είναι τελείως περιττές γιατί σημαίνουν "σου λέω την άποψη μου", που είναι αυτονόητο, γιατί, ως αυτόβουλοι άνθρωποι, την άποψή μας εκφέρουμε κι όχι τις απόψεις των άλλων. [τώρα θα μου πείτε πως υπάρχουν και τα φερέφωνα, αλλά αυτή είναι άλλη ιστορία]
Καταλήγουμε δηλαδή και πάλι στο ίδιο συμπέρασμα, πως η αλήθεια είναι κάτι που μπορεί να οριστεί ελλιπώς και τελείως υποκειμενικά, ακόμη και στα λεξικά περιωπής, τα οποία διατείνονται μάλιστα πως έχουν οδηγίες για τη σωστή χρήση κάθε λέξης.Και στη συνέχεια από τον ορισμό που δίνουν στην λέξη 'αλήθεια', συνάγεται πως αυτή η αλήθεια δεν υπάρχει κι άρα ορίζουμε πράγματα που δεν υπάρχουν και τα οποία εμείς, και οι άλλοι, θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε ορθά...Φαίνεται πως μόνο στα Μαθηματικά συμβαίνει όταν λέμε "κάθε" να εννοούμε "κάθε"!
Αλλά ο Κόσμος των Μαθηματικών έχει τους δικούς του κανόνες και τα δικά του καθολικά πρότυπα και μέσα σ' αυτόν τον κόσμο το αληθές είναι και αναλλοίωτο. Μόνο που εδώ η εξασφάλιση της ύπαρξης της αλήθειας και του αναλλοίωτου χαρακτήρα της προκύπτει επειδή η αλήθεια κτίζεται βήμα βήμα, ταυτόχρονα με το οικοδόμημα που θα την φιλοξενήσει κι έτσι τα πράγματα είναι εξ αρχής ορισμένα, καθορισμένα και σαφή. Όσο σαφές είναι το "δύο και δύο κάνει τέσσερα, στην αριθμητική των φυσικών αριθμών". Όμως αυτό το "δύο και δύο" στην άλγεβρα του ρολογιού (ναι, υπάρχει και τέτοια), μπορεί να κάνει μηδέν ή ένα ή δύο ή τρία, ανάλογα με το ρολόι, που έχουμε διαλέξει είτε γιατί μας βολεύει είτε γιατί έτσι θέλουμε. Αλλά και το "έτσι θέλουμε", όπως λένε οι φιλόσοφοι, καθορίζεται από αυτό που πιστεύουμε πως, παρόλο που δε μας βολεύει άμεσα, θα μας φανεί πολύ χρήσιμο στο μέλλον! Οπότε, ακόμη και στα Μαθηματικά, τόσο σχετικά είναι τα πράγματα [προς απογοήτευση, ίσως, του μη μαθηματικού, πλην καλού μου φίλου, που τρεις μήνες πριν μου είπε: "Θέλω να πω ότι η αλήθεια των μαθηματικών είναι απόλυτη και διαχρονική, ενώ της νομικής σχετική και εφήμερη] και, τελικά, τόσο ωφελιμιστής(!) αποδεικνύεται, ο άνθρωπος , όταν αρχίζει να δίνει ορισμούς που έχουν να κάνουν με την "αλήθεια", τη μαθηματική ή τη δική του ή - ακόμη περισσότερο - των άλλων. Μας σώζουν βέβαια, για μιαν ακόμη φορά οι ποιητές και οι τροβαδούροι με κάτι στίχους που μας αναγκάζουν να παραδεχτούμε την απατηλή μας φύση , όπως αυτοί του Σαββόπουλου:

"...πολλά ήταν τα ψέματα που είπαμε ως εδώ, ας πούμε και μια αλήθεια κι ας πέσει στο γιαλό! "

Μα ακόμη πιο παρήγορο και θεραπευτικό είναι να διαβάζεις στα κείμενα φίλων, φράσεις όπως:

"οποιοσδήποτε αντιληφθεί την ετυμολογία της “αλήθειας”, οφείλει και να πάψει να αρκείται στον εαυτό του"

[Παραθέτω από το λεξικό του Μπαμπινιώτη:αληθής- αληθινός- αληθοφανής: "Αυτός που δεν μπορεί να ξεχαστεί ή να αποκρυβεί", αυτός που δεν έχει λήθος ή λήθη, αυτός που είναι α-ληθής, δηλ. φανερός, ελέγξιμος, αψευδής. Αυτή η δηλωτικότητα της λέξης συνετέλεσε στον εξοβελισμό του παλαιότερου ετεός (πβ. αρχ. Ετεόκρητες οι γνήσιοι Κρήτες, οι αυτόχθονες), που σώζεται στο έτυμος, "αληθής" (έτυμον είναι "η αληθής σημασία" της λέξης από όπου η ετυμολογία) ....]

Και για να κλείσω λέω πως η αλήθεια της σχολικής τάξης που αρχίζει από Δευτέρα και η ανάγκη, και υποχρέωσή μου συνάμα, να προσεγγίσω, το κατά δύναμη, τις αλήθειες των μαθητών μου, θα με αναγκάσουν να περιορίσω το χρόνο που αφιερώνω για αναρτήσεις στο ιστολόγιο.Θα έχω όμως σίγουρα τον χρόνο να διαβάζω τις δικές σας αναρτήσεις.
ΚΑΛΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ σε όσους εμπλέκονται με την Εκπαίδευση,
Καλό Χειμώνα, στους υπόλοιπους.

** Ubaldo Nicola, Εικονογραφημένος Άτλας της Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Ενάλιος.
Ο πίνακας είναι του M.C. Escher's "Relativity" © 2004 The M.C. Escher Company - The Netherlands. All rights reserved. Used by permission. www.mcescher.com