ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΥΦΟΥΣ

Έχουν περάσει κιόλας δεκαπέντε χρόνια από τότε που έπεσε στα χέρια μου, συμπτωματικά, ένα βιβλίο του Raymond Queneau, με τίτλο "ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΥΦΟΥΣ". Δεν είχα ξανακούσει αυτό το όνομα και δεν είχα την παραμικρή ιδέα για τη σπουδαιότητα του Κενώ τότε, αλλά ο τίτλος του βιβλίου μου κίνησε τόσο πολύ την περιέργεια που το διάβασα και φρόντισα, επιπλέον, στη συνέχεια να μάθω ποιος είναι ο συγγραφέας, που έγραψε ένα τόσο πρωτότυπο και περίεργο βιβλίο, το οποίο έχω στην πρώτη του ελληνική έκδοση, του 1984, από τις εκδόσεις "ύψιλον" σε μετάφραση ή ορθότερα σε "απόδοση" του Αχιλλέα Κυριακίδη. Ο Ρεϊμόν Κενώ,(1903-1976), μια πολυσχιδής προσωπικότητα, υπήρξε από τις πιο διακεκριμένες μορφές του προηγούμενου αιώνα. Ποιητής, μυθιστοριογράφος, μαθηματικός, φιλόσοφος, εγκυκλοπαιδιστής, βαθυστόχαστος και απλός, γεμάτος από λεπτό χιούμορ και φαντασία, ερευνητής της γλώσσας με βαθιά μαθηματική σκέψη, ένας συνδυασμός που αναπόδραστα οδηγεί σε κάθε λογής λεκτικής και νοητικής υπέρβασης. Ίσως λόγω αυτού του διττού του πνεύματος, μαθηματικός - γλωσσολόγος, το 1960 στο Παρίσι, ίδρυσε το Εργαστήρι της Δυναμικής Λογοτεχνίας, "Οu – li – po", (Ouvroir de la Littérature Potentielle), μαζί με τον François Le Lionnais, όπου δημιούργησε μια καινούρια λογοτεχνική έκφραση υιοθετώντας μαθηματικές δομές. Συγκεκριμένα ο Reymond Queneau, παρουσίασε μια αξιωματική της Λογοτεχνίας, βασιζόμενος στις Αρχές της Γεωμετρίας του Hilbert, αντικαθιστώντας στις προτάσεις του Hilbert, τις λέξεις: « σημεία »,« ευθείες », « επίπεδα » με τις λέξεις: « λέξεις », « φράσεις », « παράγραφοι».

Δημιούργησε "αξιώματα" για την παραγωγή λογοτεχνικού κειμένου. Δημιούργησε, δηλαδή, προτάσεις/ κανόνες που ισχύουν απαρέγκλιτα, χρησιμοποιώντας αυτούσια τα αξιώματα της Γεωμετρίας του Hilbert, στα οποία η μόνη αλλαγή που έκανε ήταν το "σημείο" να αντικασταθεί από τη "λέξη", κλπ, με αποτέλεσμα, για παράδειγμα, το γεωμετρικό αξίωμα του "ανήκειν", σύμφωνα με το οποίο: "Για δυο δεδομένα σημεία, υπάρχει μοναδική ευθεία στην οποία ανήκουν", στο λογοτεχνικό του ισοδύναμο γίνεται: "Για δυο δεδομένες λέξεις, υπάρχει μοναδική πρόταση στην οποία ανήκουν".

Ο Κενώ, γενικά, αγωνίστηκε για μια καινούρια γλώσσα με ανανεωμένες δομές, και το 1947 κυκλοφορεί στη Γαλλία το βιβλίο του "Exercises de Style", που στην ελληνική του έκδοση τιτλοφορείται "ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΥΦΟΥΣ" και είναι οι 99 επαναλήψεις του ίδιου κειμένου, μιας πολύ μικρής και τελείως αδιάφορης ιστορίας, ενός συμβάντος δηλαδή, όπου κάθε φορά το ύφος της αφήγησης είναι διαφορετικό και μέσα από αυτό το διαφορετικό ύφος, έχει ο αναγνώστης συχνά την εντύπωση πως αλλάζει και η ίδια η ιστορία! Διαβάζοντας το βιβλίο, τόσο την πρώτη φορά όσο και τη δεύτερη και την τρίτη..., διαπίστωνα ολοένα και με μεγαλύτερη βεβαιότητα πόσο σημαντικό ρόλο παίζει, τελικά, αυτό που λέμε "ύφος", πόσο διαμορφώνει τις συνθήκες εκείνες μέσα στις οποίες θα κινηθεί η σκέψη και θα πορευτεί η νόηση, χαράζοντας τα μονοπάτια που θα διαλέξει η φαντασία του αναγνώστη ή του ακροατή. Αν τούτη τη σημαντικότητα την αντιλαμβανόμασταν εγκαίρως, αν μας το δίδασκαν στο σχολείο, πιθανόν να δίναμε μεγαλύτερη σημασία στην αναζήτηση και τη διαμόρφωση του προσωπικού μας ύφους, μελετώντας ειδικά συγγράμματα και, σίγουρα, δε θα το αφήναμε να προκύπτει, λίγο πολύ τυχαία, πολύ δε περισσότερο δε θα επιτρέπαμε να παρεμβαίνουν στο ύφος μας οι κενότητες που επιβάλλονται από τη βιομηχανία της showbiz, ας πούμε, που - δυστυχώς - αποτελεί και το κατεξοχήν "σπουδαστήριο" ύφους των εφήβων.

Από τα 99 διαφορετικού ύφους κείμενα, του βιβλίου, παρεθέτω δύο, και σπεύδω να συμπληρώσω πως η επιλογή έγινε με βάση κυρίως το "μέγεθος" κι όχι τη σπουδαιότητά τους, κατά την κρίση μου πάντοτε, ως προς τη σπουδαιότητα εννοώ, αφού το "μέγεθος", ως γνωστόν, κρίνεται αντικειμενικά... Επιλέγω, λοιπόν, αυτό με τίτλο: "αφήγηση" και το άλλο με τίτλο: "άρνηση", αφήνοντας απέξω το "εσωτερικοί μονόλογοι", το "πιθανολογικό" (που μου ταιριάζει και περισσότερο), το "modern style" (που δε μου ταιριάζει καθόλου!) καθώς και τα 94 εναπομείναντα.

"Αφήγηση

Μια μέρα γύρω στο μεσημέρι, στην περιοχή του πάρκου Μονσό, πάνω στην πλατφόρμα ενός σχεδόν πλήρους λεωφορείου της γραμμής S (σήμερα 84), πρόσεξα έναν άνθρωπο με πολύ μακρύ λαιμό, που φορούσε ένα μαλακό καπέλο, που είχε γύρω του ένα πλεχτό κορδόνι αντί για κορδέλα. Ο άνθρωπος αυτός τα' βαλε ξαφνικά με τον διπλανό του, κατηγορώντας τον πως επίτηδες του πατούσε τα πόδια κάθε φορά που επιβάτες ανέβαιναν ή κατέβαιναν. Εγκατέλειψε πάντως νωρίς τη συζήτηση, για να ριχτεί σε μια θέση που άδειασε.

Δύο ώρες αργότερα, τον ξαναείδα μπροστά στο σταθμό Σαιν Λαζάρ, να συζητάει μεγαλοφώνως μ' ένα φίλο του, που τον συμβούλευε να μικρύνει το άνοιγμα του πέτου του παλτού του, βάζοντας έναν έμπειρο ράφτη να του ράψει λίγο ψηλότερα το πάνω πάνω κουμπί."

"Αρνήσεις

Δεν επρόκειτο ούτε για καράβι, ούτε για αεροπλάνο, αλλά για ένα μεταφορικό μέσο ξηράς. Δεν ήταν ούτε πρωί, ούτε βράδυ, αλλά μεσημέρι. Δεν ήταν ούτε μωρό, ούτε γέρος, αλλά ένας νεαρός. Δεν ήταν ούτε κορδέλα, ούτε σπάγκος, αλλά μια πλεξούδα. Δεν ήταν ούτε αξιαγάπητος, ούτε κακός, αλλά στριμμένος. Δεν ήταν ούτε αλήθεια, ούτε ψέμα, αλλά μια πρόφαση. Δεν ήταν ούτε όρθιος ούτε ξαπλωμένος, αλλά κάποιος που ήθελε να καθίσει.

Δεν ήταν ούτε την παραμονή, ούτε την επαύριο, αλλά την ίδια μέρα. Δεν ήταν ούτε στο σταθμό του Βορρά, ούτε στο σταθμό της Λυόν, αλλά στο σταθμό Σαιν Λαζάρ. Δεν ήταν ούτε συγγενής, ούτε άγνωστος, αλλά ένας φίλος. Δεν ήταν ούτε βρισιά, ούτε κοροϊδία, αλλά ενδυματολογική συμβουλή."

Σίγουρα δε μεταφέρεται με δυο όλες κι όλες "ασκήσεις" το πνεύμα του βιβλίου, ούτε και η βαθύτερη πρόθεσή μου να σκιαγραφήσω την προσοχή που οφείλουμε να δίνουμε γενικά - και ειδικά ως εκπαιδευτικοί, το κατά δύναμιν πάντοτε - στη διαμόρφωση αυτού που εννοούμε όταν λέμε "ύφος" και δεν περιοριζόμαστε φυσικά στο λεκτικό, αλλά στο ύφος, το στυλ, που υιοθετούμε στη ζωή μας συνολικά, αυτό που έχει επικρατήσει σήμερα -κακώς εννοούμενο- ως "lifestyle", και το οποίο δεν είναι κατ' ανάγκη ένα και το αυτό εφ' όρου ζωής, δεδομένου πως όλα αλλάζουν, αλλά κυρίως αλλάζουμε εμείς. Η αλλαγή μας ακριβώς αποτελεί την ένδειξη πως μαθαίνουμε. Κι όσο μαθαίνουμε, οφείλουμε να προσεγγίζουμε ακόμη περισσότερο σε αυτό που οι ειδικοί αποκαλούν "ψυχική ισορροπία", και είναι μια έννοια άμεσα συνδεδεμένη με το ύφος μας, γιατί αυτό- το ύφος - αποτελεί την εξωτερίκευσή της, όταν υπάρχει η ισορροπία, όπως κάνει πρόδηλη και την απουσία της, όταν δεν υπάρχει.

Κι επειδή όσα γράφω τώρα δεν είναι παρά σκέψεις και μάλιστα ατελείς, με αφορμή μιαν ανάρτηση σε προσφιλές blog, κι αυτά που σκέφτομαι περί διδασκαλίας του "ύφους" στο σχολείο, μπορεί απλά να τα είδα στον ύπνο μου, θα σταματήσω εδώ, κλείνοντας με δυο μικρά αποσπάσματα από το βιβλίο του Κενώ, "Τα Γαλάζια Άνθη"

«Άρχοντά μου, δεν είστε ο μόνος που σκέφτεται έτσι».

«Με εκπλήσσετε. Συνήθως είμαι ο μόνος που σκέφτεται όπως σκέφτομαι».

(σ. 70)

«Από τις φανταστικές ιστορίες να φυλάγεστε. Αποκαλύπτουν αυτό που είστε κατά βάθος.

Σαν τα όνειρα. Ονειρεύομαι ( rever ) και αποκαλύπτω ( r eveler ) είναι σχεδόν το ίδιο πράγμα». (σ. 131)