Παρασκευή 12 Νοεμβρίου 2010

ΚΡΙΣΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ; Η αναζήτησή της αποτελεί αληθινή Οδύσσεια...

Η κατάλυση αξιών, η αναθεώρηση τακτικών, η κατάργηση θεμελιακών δομών, είτε αφορούν στο άτομο είτε στο σύνολο, οδηγούν κατά κανόνα στην αμφισβήτηση αυτού που γενικά ονομάζουμε "ταυτότητα". Θα ταίριαζε μάλλον  να συνεχίσω γράφοντας  το χιλιοειπωμένο και κοινότοπο "..στις μέρες μας, όσο ποτέ πριν, παρατηρείται η αμφισβήτηση της προσωπικής και κοινωνικής ταυτότητας..." ή "η σημερινή εποχή ευνοεί τις συνθήκες που κάνουν το άτομο να αμφισβητεί την ίδια του την ταυτότητα...", αλλά - εκ πεποιθήσεως και συνειδήσεως - θεωρώ  εγωκεντρική τη στάση που θέλει να πιστεύουμε ότι, από όλους τους ανθρώπους που έχουν περάσει από τούτο τον πλανήτη στα 4.600.000 χρόνια ζωής του, είμαστε εμείς αυτοί που πρώτοι αντιμετωπίζουμε  το πρόβλημα της αναζήτησης μιας χαμένης ταυτότητας και τη δυσκολία  εξακρίβωσης των στοιχείων ενός μεταμφιεσμένου,  μη αναγνωρίσιμου εαυτού, ατομικού ή συλλογικού.   
Τέτοιες σκέψεις έκανα διαβάζοντας αυτά που γράφει  ο Ίταλο Καλβίνο στο άρθρο του "Οι Οδύσσειες στην Οδύσσεια", από όπου είναι το ακόλουθο απόσπασμα:

...Στο συλλογικό υποσυνείδητο, ο μεταμφιεσμένος σε φτωχό πρίγκιπα είναι η απόδειξη ότι ο κάθε φτωχός είναι στην πραγματικότητα ένας υπό σφετερισμό πρίγκιπας που πρέπει να ξανακερδίσει το χαμένο βασίλειό του. Ο Οδυσσέας ή ο Γκουερίν Μεσκίνο ή ο Ρόμπιν Χουντ, βασιλιάδες ή γιοι βασιλιάδων ή ξεπεσμένοι ευγενείς ιππότες, όταν θα θριαμβεύσουν εναντίον των εχθρών τους, θα παλινορθώσουν μια κοινωνία δικαίου στην οποία θα αναγνωριστεί η αληθινή τους ταυτότητα.
Πρόκειται όμως για την ίδια την προηγούμενη ταυτότητα;
Ο Οδυσσέας που φτάνει στην Ιθάκη με τη μορφή ενός γέρου ζητιάνου τον οποίον κανείς δεν αναγνωρίζει, ίσως να μην είναι πλέον το ίδιο άτομο με τον Οδυσσέα που έφυγε από την Τροία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σώθηκε αλλάζοντας το όνομά του σε Κανένας. Η μοναδική άμεση και αυθόρμητη αναγνώριση έρχεται από το σκύλο του Άργο, λες και η συνέχεια του ατόμου εκδηλώνεται μόνο μέσα από σημάδια που τα αντιλαμβάνεται μόνο το μάτι ενός ζώου.
Αποδείξεις της ταυτότητας του για την τροφό είναι τα ίχνη μιας πληγής από χαυλιόδοντα αγριόχοιρου, για τη σύζυγό του το μυστικό της κατασκευής του νυφικού κρεβατιού από μια ρίζα ελιάς, για τον πατέρα του ένας κατάλογος οπωροφόρων δένδρων' όλα σημάδια που δεν έχουν να κάνουν με τη βασιλική καταγωγή του και τον εξομοιώνουν με λαθροθήρα, με ξυλουργό, με κηπουρό...

Φαίνεται πως η ταυτότητα του Οδυσσέα απαιτεί απόδειξη, επειδή η όψη του είναι μη αναγνωρίσιμη και δεν έχει καμια οπτική αντιστοιχία με όσα οι δικοί του είχαν φυλάξει στη μνήμη τους κάτω από την ετικέτα "Οδυσσέας".  Αν κάποιο δειλινό η τροφός ή η Πηνελόπη τραγουδούσαν το "Οδυσσέα, γύρνα κοντά μου", αναρρωτιέμαι τι εικόνα είχαν άραγε στο μυαλό τους και ποιον  καλούσαν να επιστρέψει κοντά τους; Ποιοον Οδυσσέα; Τον Έναν, τον Άλλο, τον Κανένα;
Αλλά και ο ίδιος ο Οδυσσέας σε ποια ονειρική λήθη σεργιανούσε στ' αλήθεια και σε ποια Ιθάκη επέστρεφε; Ο Καλβίνο απαντά επ' αυτού:

Με τη σειρά του ο Οδυσσέας, ξυπνώντας στην Ιθάκη, δεν αναγνωρίζει την πατρίδα του. Θα χρειαστεί να επέμβει η Αθηνά και να του εγγυηθεί ότι η Ιθάκη είναι πράγματι η Ιθάκη. Η κρίση ταυτότητας είναι γενική στο δεύτερο ήμιση της Οδύσσειας. Μόνο η αφήγηση εγγυάται ότι τα πρόσωπα και οι τόποι είναι τα ίδια πρόσωπα και οι ίδιοι τόποι. Αλλά και η αφήγηση αλλάζει. Αυτά που αφηγείται ο μη αναγνωρίσιμος Οδυσσέας στο βοσκό Εύμαιο, ύστερα στον αντίπαλό του Αντίνοο και στην ίδια την Πηνελόπη είναι μια άλλη Οδύσσεια, εντελώς διαφορετική: οι περιπλανήσεις που έφεραν μέχρι εκεί από την Κρήτη το πλασματικό πρόσωπο που ο ίδιος ισχυρίζεται πως είναι, η πολύ πιο αληθοφανής ιστορία ναυαγίων και πειρατών από αυτή που ο ίδιος είχε αφηγηθεί στο βασιλιά των Φαιάκων. Ποιος όμως μας βεβαιώνει πως δεν είναι αυτή η "αληθινή" Οδύσσεια; Αλλά η νέα αυτή Οδύσσεια παραπέμπει με τη σειρά της σε μια άλλη Οδύσσεια: ο "Κρητικός" στα ταξίδια του είχε συναντήσει τον Οδυσσέα: ιδού λοιπόν που ο Οδυσσέας διηγείται για έναν Οδυσσέα που ταξιδεύει σε χώρες στις οποίες η Οδύσσεια που μας παρουσιάζει ως "αληθινή" δεν τον έχει ταξιδέψει... 

Και συνεχίζει το άρθρο του ο Καλβίνο λέγοντας πως γνωρίζαμε όλοι, πριν από την Οδύσσεια, ότι ο Οδυσσέας ήταν απατεώνας, ξέροντας το κόλπο με τον Δούρειο Ίππο κι άλλες του προσποιήσεις,
[ναι, η αλήθεια είναι πως στο μυαλό μου από την εποχή του σχολείου το όνομα του Οδυσσέα έχει συνδεθεί με το -δασυνόμενο τότε- επίθετο "ραδιούργος", που όπως όλα τα εις "-ούργος", έχει αρνητική σημασία] και κάνει τις αντιστοιχίες των πράξεων του με αυτές της ωραίας Ελένης, της οποίας ο ρόλος είναι αντιφατικός, αλλά έχει κοινό στοιχείο με τον ρόλο του Οδυσσέα: την προσποίηση... 

Διαβάζοντας όσα έγραφε ο Καλβίνο για τον Οδυσσέα και την Ελένη, σκέφτηκα   

για μιαν ακόμη φορά πόσο κοντά βρίσκονται
η   αλήθεια και το ψέμα, η μνήμη και η λήθη,
η αίσθηση και η  ψευδαίσθηση.
Οι αλήθειες είναι ψευδαισθήσεις που λησμονήθηκε ότι ήταν  τέτοιες, είχε γράψει ο Νίτσε στο βιβλίο του "περί αλήθειας και ψεύδους υπό εξωηθικής έννοιας".
 Όμως και οι ψευδαισθήσεις δεν είναι  αλήθειες που αναζητούν την Ιθάκη ή, έστω, μια κατάλληλη αφήγηση για να αποκτήσουν τη δική τους "αληθινή" ταυτότητα;

Μόνο με την παρέμβαση και την εγγύηση της θεάς Αθηνάς η Ιθάκη αποκτά την αξιοπιστία της;
Όχι, πιστεύω πως ακόμη και μοιρολατρικά να  αντιμετωπίζει κανείς την απώλεια μιας ταυτότητας δεν μπορεί παρά να θυμηθεί πως θα πρέπει, για να βγει από την κρίση, να κουνήσει το χέρι του, ειδικά δε στην περίπτωση που αυτή η κίνηση μοιάζει με αληθινή Οδύσσεια...

----------------------------------------------------------------------------------------------------
Το κείμενο του Ίταλο Καλβίνο είναι από το βιβλίο  "ΓΙΑΤΙ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥΣ", που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ, σε μετάφραση Ανταίου Χρυσοστομίδη και είναι μια συλλογή δοκιμίων στα οποία ο Καλβίνο προσπαθεί να μας πείσει ότι πρέπει να διαβάζουμε τους Κλασικούς από τα πρωτότυπα κείμενα. Ο ισχυρισμός του είναι εκ διαμέτρου αντίθετος με τη "θεωρία του αποδεκατισμού", που έχει διατυπώσει ο Ουμπέρτο Έκο και σύμφωνα με την οποία τα κλασικά βιβλία  κι αυτά που αξίζουν δεν είναι ανάγκη να τα διαβάζουμε, επειδή έχουν γραφτεί  τόσα γι' αυτά, που αρκεί να διαβάσουμε ένα μέρος των σχετικών αναφορών... 
Βέβαια, διαβάζοντας κανείς το βιβλίο του Καλβίνο "ΓΙΑΤΙ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥΣ", αν μείνει σ' αυτό και δεν  διαβάσει εντέλει τους κλασικούς από το πρωτότυπο, στην ουσία εφαρμόζει την περιβόητη θεωρία του αποδεκατισμού, την οποία προσωπικά βρίσκω ιδιαίτερα πρακτική... 

2 σχόλια:

  1. Καλημέρα Κάτερίνα!

    Ουδέν σχόλιο μέχρι στιγμής για μια τόσο όμορφη ανάρτηση. Τί κρίμα. Την εκτυπώνω και την αρχειοθετώ στον φάκελο "Από που έρχομαι, που πατάω και τί γυρεύω"...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Καλησπέρα Νίκο

    και-καθυστερημένα-χρόνια σου πολλά, καλά,
    με συνεχείς αναζητήσεις και αναστοχασμούς! :)

    Αν κάποιος από τους φίλους που με διαβάζουν άφηνε σχόλιο σ' αυτήν την ανάρτηση, πίστευα πως θα ήσουν εσύ! Με δικαίωσες! :)
    Σ' ευχαριστώ.

    Τι ακριβώς είναι ο φάκελος αυτός;
    Κάτι φαντάζομαι, βέβαια...
    Ό,τι και να είναι όμως με συγκινεί
    που με ... αρχειοθετείς.

    φιλιά πολλά

    ΑπάντησηΔιαγραφή