ΤΕΛΙΚΑ ΠΟΙΟΣ ΠΑΙΖΕΙ ΖΑΡΙΑ;

Τα ζάρια, ή αλλιώς τα κανονικά εξάεδρα, ένα από τα πέντε πλατωνικά στερεά, αποτελούν το βασικό εργαλείο πολλών τυχερών παιχνιδιών,και γι' αυτό έχουν συνδεθεί άμεσα με τη Θεά Τύχη, με αποτέλεσμα να εκφράζουν ακριβώς το αντίθετο από τον τελεολογικό χαρακτήρα του Θεού, σύμφωνα με τον οποίον, τελεολογικό χαρακτήρα, όλη η πλάση δημιουργήθηκε για κάποιον συγκεκριμένο σκοπό! Δε θα ισχυριστώ πως γνωρίζω τον σκοπό αυτόν, αλλά σύμφωνα με τούτη την ντετερμινιστική αντίληψη, τα αίτια επιφέρουν τα αποτελέσματά τους υπό μια αυστηρή, κατηγορηματική έννοια, όπως αυτό που σκεφτόμαστε όταν είμαστε παιδιά και μας λένε: "αν είσαι καλό παιδί ο Άγιος Βασίλης θα σου φέρει δώρο". Οπότε, όταν βρίσκουμε το δώρο κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, ορθά σκεφτόμαστε πως ήμασταν, τελικά, καλά παιδιά, παίρνουμε το δώρο παραμάσχαλα για να κοιμηθούμε, πασίχαροι, με το παιχνίδι μας στην αγκαλιά και με τη βεβαιότητα πως ο Άγιος υπάρχει όσο υπάρχουμε κι εμείς και οι γονείς μας και το δωμάτιο μας (τουλάχιστον για όσο έχουμε το φως αναμμένο και το βλέπουμε!). Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτήν τη θέση το αίτιο Χ συνεπάγεται το αποτέλεσμα Ψ και όλα βαίνουν ομαλώς και ασφαλώς υπό την έγκριση της θείας πρόνοιας, κάτι που προσυπογράφει και ο ίδιος ο Albert Einstein, ο οποίος, ως γνωστόν, είπε: "Ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το Σύμπαν". Τίποτε δηλαδή δεν αφήνεται στην τύχη και όλα λειτουργούν κάτω από τη Βούλησή και την επίβλεψή του! Βέβαια, υπάρχει και η αντίθετη εκδοχή του διάσημου κοσμολόγου Stephen Hawking και του συνεργάτη του Thomas Hertog, που λέει πως ο Θεός έριξε τα ζάρια τουλάχιστον μια φορά - την στιγμή της δημιουργίας. Ισχυρίζονται δηλαδή την κβαντική προέλευση του σύμπαντος, αφού αυτό ξεκίνησε από μια χιονόμπαλα στην κορυφή του βουνού, που συνεχώς αυξανόταν, διαστελλόταν και διογκωνόταν για να γίνει ο κόσμος όπως τον ξέρουμε σήμερα. Αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία, που δεν είναι όμως της ώρας, γιατί αυτό που άμεσα με ενδιαφέρει είναι το κατά πόσο κάποιος που δηλώνει, ας πούμε, αντιντετερμινιστής, αποτάσσεται δηλαδή την κλασική φυσική και τους τελεολογικούς νευτώνειους νόμους, ορθά δηλώνει πως είναι ταβλαδόρος και όχι σκακιστής, με την πεποίθηση πως το μεν τάβλι, που βασίζεται στη ζαριά του παίχτη, εμπεριέχει τον παράγοντα τύχη σε αντίθεση με το σκάκι που στηρίζεται στη βούληση του σκακιστή! Για να είμαι ειλικρινής κι εγώ έτσι το είχα καταχωρημένο στο μυαλό μου: το σκάκι ντετερμινιστικό με την έννοια πως η κίνηση Χ συνεπάγεται την κίνηση Ψ με απώτερο σκοπό να κερδίσω τη μάχη, ενώ το τάβλι το θεωρούσα "χαοτικό" αφού το ζάρι καθορίζει την εξέλιξη,όπως λέει και το τραγούδι "για μας τα ντόρτια κι οι διπλές και γι΄άλλους οι εξάρες", άρα τι φταίω εγώ που φέρνω ασσόδυο; Διαβάζοντας, όμως το κείμενο του Φραμπέτι, [ξανά Φραμπέτι], διαπίστωσα πως μάλλον δεν έχω την ορθότερη τοποθέτηση επί του θέματος. Το παραθέτω αυτούσιο, από το βιβλίο του "η σιωπή της καμηλοπάρδαλης", [ξανά η σιωπή της καμηλοπάρδαλης], και το αφήνω στην κρίση του καθενός να αποφασίσει ποιος είναι αυτός που, τελικά, παίζει με τα ζάρια...

"Το σκάκι και η τύχη

Σωστά είπε ο Einstein ότι ο Θεός δεν παίζει ζάρια. Το σφάλμα του ήταν (όλοι μας το κάνουμε) ότι χρησιμοποίησε τα ζάρια ως σύμβολο της τύχης, αφού τα ζάρια δεν είναι αμιγώς τυχερό παιχνίδι. Γι' αυτό ακριβώς και ο Θεός δεν μπορεί να παίζει ζάρια: γιατί τα ζάρια δεν μπορούν να Του επιφυλάξουν την παραμικρή έκπληξη, και χωρίς έκπληξη δεν υπάρχει παιχνίδι. Και δεν χρειάζεται ν' ανέβουμε στα θεϊκά υψόμετρα: ούτε ο Σούπερμαν μπορεί να παίζει ζάρια, αφού, με τις οξύτατες αισθήσεις και την κεραυνοβόλο ικανότητα υπολογισμού που διαθέτει, θα μπορεί όχι μόνο να συνάγει πάντα το αποτέλεσμα πριν ακόμη τα ζάρια σταματήσουν να κυλάνε, αλλά και, με τον υπερ-έλεγχό του, να τα πετάει έτσι ώστε να "φέρνει" ό,τι θέλει (όπως κάποιοι ταχυδακτυλουργοί ξέρουν να "φέρνουν" πάντα κεφαλή, όταν ρίχνουν ένα κέρμα).
Για μας, τους απλούς θνητούς, τα ζάρια είναι τυχερό παιχνίδι, γιατί δεν μπορούμε να υπολογίσουμε ούτε να ελέγξουμε τις περίπλοκες στροφές τους πάνω στην τσόχα' όμως, αυτές οι στροφές υπακούουν αυστηρά στους αμείλικτους νόμους του ντετερμινισμού. Το τυχερό των ζαριών είναι απλώς επιφανειακό: είναι ένα ψευδο-τυχερό, υπαγορευμένο από την ανεπάρκεια της γνώσης μας των αρχικών συνθηκών κι από τη βραδύτητα και την ατέλεια των αντιλήψεων και των υπολογισμών μας.
Στο σκάκι, όμως (εσφαλμένο παράδειγμα μη τυχερού παιχνιδιού), εκεί, μάλιστα: παρεμβαίνει η αυθεντική τύχη. Οι πιθανοί συνδυασμοί είναι τόσο πολλοί (έχουν υπολογιστεί σε καμιά εικοσαριά επτακισεκατομμύρια οι πιθανές εναλλακτικές θέσεις σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού), ώστε ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί ούτε να διανοηθεί να τους επιχειρήσει, γιατί το σκάκι δεν είναι μόνο ένα παιχνίδι αυστηρής λογικής, όπως πιστεύουν οι πολλοί, αλλά και ένα παιχνίδι διαίσθησης. Κι εκεί όπου παρεμβαίνει η διαίσθηση, παρεμβαίνει και η τύχη' μια τύχη, που ναι μεν ευνοεί συνήθως τους καλύτερους (όπως έλεγε ο σκακιστής Τιγκράν Πετροσιάν, παγκόσμιος πρωταθλητής, " οι καλοί σκακιστές είναι και τυχεροί"), αλλά είναι αυθεντική' γιατί αν υπάρχει ελεύθερη βούληση (δηλαδή ελεύθερη φαντασία), ο διαισθητικός νους δεν είναι απλώς μια ντετερμινιστική μηχανή, κι από μερικές ίδιες αρχικές συνθήκες δεν προκύπτει πάντα η ίδια αντίδραση: αν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, ούτε ένας παντογνώστης Θεός θα μπορούσε να γνωρίζει εκ των προτέρων την επόμενη κίνησή του."

Ο συλλογισμός του Φραμπέτι, βέβαια, στην τελευταία του πρόταση έχει δύο προκείμενες που προϋποθέτουν τις εξής παραδοχές:
1. ο άνθρωπος είναι ελεύθερος
2.ο παντογνώστης Θεός υπάρχει
Αν, όμως, έστω και καθ' υπέρβαση, θεωρήσουμε αληθείς αυτές τις δύο προτάσεις και λαμβάνοντας υπόψη τον τεράστιο αριθμό των δυνατών κινήσεων που έχει το - κατ' άλλους ντετερμινιστικό - σκάκι, τότε αναμφιβόλως θα πρέπει να συμφωνήσουμε μαζί του και να καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως οι βουλές του ανθρώπου είναι άγνωστες ακόμη και στον Κύριο, πόσο μάλλον στον συμπαίκτη, που, όχι μόνο παντογνώστης δεν είναι, αλλά χαρακτηρίζεται επιπλέον και από τη βραδύτητα και την ατέλεια των αντιλήψεων και των υπολογισμών του!
Κι αυτό μου θυμίζει εκείνη την κάπως τρομακτική φράση, που συχνά ωστόσο λειτουργεί και ως ένδειξη βαθιάς υποταγής, που την ακούω από παιδί και λέει:"άγνωσται αι βουλαί του Κυρίου".
Φαίνεται, όμως, πως φράσεις τέτοιου είδους θα πρέπει να "εκσυγχρονιστούν" ακολουθώντας το πνεύμα των καιρών, καθώς και τις αντιφατικές θεωρίες των φυσικών, που μας αφήνουν με το ερώτημα: Τελικά ποιος είναι αυτός που παίζει ζάρια:ο Θεός, εμείς, ο ταβλαδόρος ή ο σκακιστής;