ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗΣ, FOREVER!

"Για ένα πράμα ζούμε οι άνθρωποι. Μάλλον θά ’πρεπε να πω, για ένα πράμα ζούμε εμείς οι άντρες. Για να ικανοποιούμε το πάντα πεινασμένο ζωώδες ένστικτο της κοινωνικής επιβολής. Άλλοι με ευγενέστερο τρόπο με λόγια και νεύματα, άλλοι ίσως πιο τίμια με τις μπουνιές, όλοι την ίδια πυξίδα έχουμε στο χέρι, της οποίας λίγο έχει αλλάξει ο προσανατολισμός από τους Νεάτερνταλ ως τη συνθήκη του Κιότο. Αν έχει αλλάξει.

Ο Βοράς μας είναι η κοινωνική επιβολή απέναντι στους ομοίους μας. Κι αν σήμερα την έχουμε μετονομάσει σε «αναγνώριση», η διαδρομή σχεδόν πάντοτε είναι το κακοτράχαλο μονοπάτι που οδηγεί στη συσσώρευση πλούτου και αγαθών. Δηλαδή στη δημιουργία ενός εδαφικού βασικά χώρου ιδιοκτησίας και κυριαρχίας. Στο βωμό αυτής της κυριαρχίας αφιέρωσαν τις ζωές τους ο πρώτος Φαραώ, ο Περικλής, ο τσιφλικάς, ο δούκας, ο τούρκος αγάς, ο Σωκράτης Κόκκαλης και, φυσικά σε μικρότερη κλίμακα, ο κάθε Δελλαπόρτας και Κοντογιάννης.

Στην αρχαία Αίγυπτο και την αρχαία Ελλάδα, αυτός ο «χώρος ιδιοκτησίας και κυριαρχίας» μεταφραζόταν σε «πολλά εδάφη και πολλά ζωντανά». Αλλά το «πολλά» θέλει μέτρημα. Επιπλέον, τότε όπως και τώρα, κοινωνία με συσσωρευμένο πλούτο σήμαινε ότι υπάρχουν έξυπνοι άνθρωποι με την πολυτέλεια να κάθονται αραχτοί και να σκέφτονται. Τέτοιοι άνθρωποι στην Αίγυπτο την Ελλάδα φαντάστηκαν για πρώτη φορά το οικοδόμημα των μαθηματικών όπως τα ξέρουμε σήμερα. Το πρακτικό τους κίνητρο ήταν η ανάπτυξη μεθόδων για την ακριβή μέτρηση, και το πνευματικό τους κίνητρο ήταν το άλλο ζωώδες μας ένστικτο – αυτό που συνοψίστηκε πριν 110 χρόνια στη φράση «πρέπει να μάθουμε, θα μάθουμε» – δηλαδή η μανιώδης ανθρώπινη ανάγκη για απαντήσεις.

Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι τα μαθηματικά του 300 π.Χ. όπως συνοψίζονται σ’ ένα από τα υψηλότερης αισθητικής ανθρώπινα δημιουργήματα ever, αν μου επιτρέπετε την έκφραση: Τα «Στοιχεία» του Ευκλείδη. Εκεί διαβάζουμε τα παράπλευρα αποτέλεσμα της λαχτάρας μας για φράγκα και ισχύ. Την ανάπτυξη δηλαδή μιας μεγαλειωδώς όμορφης θεωρίας των αριθμών – για να μετράμε τα κατσίκια –, και της πρώτης επίπεδης γεωμετρίας – για να φράζουμε τα χωράφια.

Για τα επόμενα 2000 πάνω-κάτω χρόνια, εμείς του δυτικού κόσμου ζήσαμε σχεδόν εξ ολοκλήρου στο ψέμα, στο βούρκο της ανελευθερίας του σώματος και της ψυχής, στον πυρετό της θρησκευτικής δεισιδαιμονίας και παντοδυναμίας. (Δεν μπορώ να μην το πω: Πάλι με κίνητρο την ισχύ και τα φράγκα.)
Και φτάνουμε γύρω στο 1780 μ.Χ. όπου εμφανίζονται δύο νέα, τεράστια, αλληλο-τροφοδοτούμενα φαινόμενα: Η βιομηχανική επανάσταση και η ανάπτυξη της θερμοδυναμικής. Η κοινωνική επιταγή της εκβιομηχάνισης δίνει ώθηση στην επιστημονική ανάπτυξη της θεωρίας των ατμομηχανών, κι η θεμελίωση της μελέτης της θερμότητας οδηγεί στην παραγωγή πρωτόγνωρα αποτελεσματικών μηχανών. Και μέσα στον κοινωνικό και επιστημονικό χαμό που ακολουθεί, ένας πολύ ενδιαφέρων τύπος, ο γερμανός φυσικός Clausius, το 1865 μ.Χ. οραματίζεται για πρώτη φορά την εντροπία.
Αυτή τη φορά, με κίνητρο την ισχύ και τα φράγκα γεννιέται ομορφιά. Η εντροπία και ο θερμοδυναμικός νόμος που τη διέπει παίρνουν πνευματική σάρκα και οστά. Ο εφιαλτικότερος φυσικός νόμος – ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής – λέει πως όλα σταδιακά πάνε κατά διαόλου. Η εντροπία, δηλαδή η αταξία, αυξάνεται με το χρόνο. Τα κτήρια σιγά-σιγά καταρρέουν, οποιαδήποτε ανθρώπινη δημιουργία αποσυντίθεται, οι άνθρωποι γερνάνε, ασχημαίνουν και πεθαίνουν.
Ο γιος μου γεννήθηκε το 2003. Τον λένε Γιώργο και είναι μάγκας. Και είναι ήδη πολύ πιο εξοικειωμένος με το ασύρματο δίκτυο που έχουμε σπίτι παρά με το υδραυλικό σύστημα αποχέτευσης της τουαλέτας μας. Και καθόλου δε με πειράζει που άκουσε τη λέξη «internet» πολύ πριν από την λέξη «Παρθενώνας». Και δεν νομίζω ότι θα μπορέσει να φανταστεί ποτέ τον κόσμο χωρίς το Google και το YouTube. Ποτέ.
Γιατί το 1948 ένας αμερικανός μαθηματικός και μηχανικός, ο Claude Shannon, κόντεψε να σκάσει απ’ το ίδιο αίσθημα που ταλαιπωρεί όλους τους ερευνητές, σημαντικούς και ασήμαντους, όλων των εποχών: Μια τρομερή δυσαρέσκεια με την υπάρχουσα – τότε – κατάσταση. Οι ηλεκτρονικές επικοινωνίες έπαιρναν όλο και μεγαλύτερες κοινωνικές διαστάσεις, αλλά επιστημονικά βρίσκονταν στο στάδιο της μπακαλικής. Όχι ότι έχει βέβαια τίποτα η μπακαλική, αντιθέτως.
Ο Shannon μετατρέπει την εντροπία του Clausius σε οδοστρωτήρα, και χαράζει τις βασικές οδούς αυτού που σήμερα λέμε κοινωνία της πληροφορίας. Όπως στην πραγματικότητα ήταν ο Νεύτωνας που έστειλε τους ανθρώπους στο φεγγάρι και όχι η NASA, έτσι στην πραγματικότητα ήταν ο Shannon που έφτιαξε το iPhone, όχι η Apple. Κι έχουμε φτάσει στο σημερινό μεγαλείο όπου, όχι μόνο έχουμε όλες τις πληροφορίες του κόσμου στο πιάτο, αλλά ζούμε στον εξοντωτικό ρυθμό μια πρωτάκουστης πολυτέλειας, της πληροφοριακής μόλυνσης.
Όλα πηγαινοέρχρονται. Και μου δίνει κάποια χαρά η σκέψη πως, μέσω της εντροπίας, κουβεντιάζει ο Ευκλείδης με τον Gauss, τον Clausius, τον Shannon και το γιο μου. Ως μαθηματικό με διασκεδάζει λίγο αυτή η γλυκιά εκδίκηση του Ευκλείδη, που ξανάρχεται δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά να νομιμοποιήσει πνευματικά την τεχνολογία μας. Αλλά πιο μεγάλη και πιο άγρια χαρά μου δίνει η σκέψη πως οι ανάγκες μας δεν περιμένουν την νομιμοποίηση κανενός. Κι αν αυτές οι ανάγκες είναι ζωώδεις, κι αν ξεκινάνε απ’ την εμμονή μας για γεμάτη τσέπη και περισσότερο σεξ, κι αν κάθε γενιά ενδίδει στα πιο βασικά της ένστικτα, ούτε σταγόνα ομορφιάς δεν χάθηκε. Κι όπως ο Hilbert το 1900, μετά την πιο διάσημη μαθηματική ομιλία όλων των εποχών πήγε σ’ ένα καμπαρέ, έτσι κι εγώ μπορώ τώρα, χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό, να σας χαιρετίσω γιατί θέλω να προλάβω να κοιμηθώ μια ώρα τ’ απόγευμα. Γιατί το βράδυ έχω κανονίσει να πάω με το Αρτεμάκι μου μπουζούκια."

Το κείμενο αυτό μας το διάβασε, με έντονη συναισθηματική φόρτιση και άριστη θεατρική ερμηνεία ο Γιάννης Κοντογιάννης, αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο τέλος της ομιλίας του στο Μουσείο Μπενάκη, χθες 29/01!

Γεια σου Γιάννη Κοντογιάννη, με τους πρώτους σου!