Επικίνδυνος οίκτος

"Στη ζωή μας τα μόνα σίγουρα πράγματα είναι οι φόροι, ο θάνατος και τα συναισθήματά μας, τα οποία ορισμένες φορές πρέπει να τα καλοδεχόμαστε. Αν αντιλαμβανόμαστε τα συναισθήματά μας ως μια χρήσιμη ενέργεια, ως μια αξιόλογη πηγή πληροφοριών ή ως αγγελιοφόρους που θέλουν να μας ενημερώσουν, θα καταφέρουμε να θέσουμε την ενέργειά τους υπό τον έλεγχό μας.", γράφει η Erika Hunter στο βιβλίο της, "Το μικρό βιβλίο των μεγάλων αισθημάτων", το οποίο ένιωσα την ανάγκη να ξαναδιαβάσω χθες το πρωί, αμέσως μόλις ολοκλήρωσα το μυθιστόρημα του Stefan Zweig, "Επικίνδυνος Οίκτος".

Η Hunter αναλύει τα πέντε βασικά αισθήματα: τον θυμό, τον φόβο, τη χαρά, τη λύπη και τη ντροπή, σε όλο τους το φάσμα, περιγράφει τα χαρακτηριστικά τους, το πώς εξωτερικεύονται, καθώς και πώς μπορεί κάποιος να τα αναγνωρίσει και να τα διαχειριστεί. Στο "μικρό βιβλίο των μεγάλων αισθημάτων", ωστόσο, η Hunter περιορίζεται σε αυτά τα πέντε συναισθήματα, τα οποία θεωρεί βασικά. Θα έλεγε κανείς πως αν ανέλυε όλα τα συναισθήματα, το "μικρό βιβλίο" θα έπαυε να είναι μικρό και, φυσικά, θα είχε δίκαιο. Ίσως όμως η ανάλυση των πολυσύνθετων συναισθημάτων, να ξεπερνά την  αναλυτική επιστημονική μέθεδο και να απαιτεί εκείνη τη συνθετική δημιουργία που επιτυγχάνει μόνο η Λογοτεχνία. Όπως και να 'χει ένα συναίσθημα σύνθετο, "πολυμορφικό" και πολυσχιδές όπως είναι ο οίκτος, δεν θα μπορούσε να εξαντληθεί σε ένα στενά επιστημονικό πλαίσιο με ένα δύο παραδείγματα αναφοράς. Απαιτείται ένας ολόκληρος μυθιστορηματικός κόσμος, για να κατανοήσει κανείς τα ενεργειακά κύματα που εξαπολύει μια ψυχή, όταν διακατέχεται από αυτό το πολλαπλά μετασχηματιζόμενο συναίσθημα, τον οίκτο, και ειδικά όταν αυτός γίνεται επικίνδυνος.

Ο "Επικίνδυνος Οίκτος" του Zweig σε μετάφραση Μιμίκας Κρανάκη, από τις εκδόσεις ΑΓΡΑ, είναι το μυθιστόρημα που ξεκίνησα αργά το βράδυ της Μεγάλης Δευτέρας και ολοκλήρωσα τη Μεγάλη Τετάρτη το πρωί, διαβάζοντας με την αδημονία του αναγνώστη που η πράξη του είναι, θαρρείς, ζήτημα ζωής και θανάτου. Τόσο πολύ με συνεπήρε η αφήγηση και παρόλες τις 400 σελίδες του, που ήταν μάλιστα γραμμένες σε γραμματοσειρά μεγέθους ακατάλληλου για πρεσβύωπες, δεν το άφησα από τα χέρια μου, παρά μόνο για να κοιμηθώ λίγες ώρες. Αλλά κι αφού το τελείωσα, πάνω από τριάντα ώρες τώρα, στο μυαλό μου οι εικόνες του, οι χαρακτήρες, οι αντιθέσεις, οι εναλλαγές, έρχονται και ξανάρχονται κι αναμειγνύονται με τις άλλες εικόνες, της πασχαλινής μου καθημερινότητας. 

Από τη μια το βάψιμο των αυγών σήμερα, από την άλλη ο Άντον Χοφμίλλερ, είκοσι πέντε μόλις ετών, υπίλαρχος, κατώτατος αξιωματικός δηλαδή, στον αυτοκρατορικό στρατό της Αυστροουγγαρίας, αφηγείται ξανά και ξανά στο μυαλό μου την ιστορία του.  Αφηγείται με ειλικρίνεια και αμεσότητα, χωρίς να ντρέπεται να πει αυτό που αισθάνεται, ενώ πολύ συχνά ντρέπεται για ό,τι αισθάνεται. Περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια το συναισθηματικό του αδιέξοδο, τη σύγκρουση μεταξύ της προσωπικής του ηθικής και του υπηρεσιακού του καθήκοντος. Αναλύει την αντίφαση ανάμεσα σε ό,τι ο ίδιος επιθυμεί και σε ό,τι του επιβάλλεται έξωθεν είτε ως ηθικός κώδικας είτε ως συναισθηματική πίεση από τον Κεκεσφάλβα και την παραπληγική κόρη του, την Έντιθ.

Το μυθιστόρημα είναι ένα ψυχογράφημα, που κόβει την ανάσα. 

Αν και οι κριτικές που διάβασα εκ των υστέρων εστιάζουν κυρίως στην Έντιθ ή στην ιστορική συγκυρία που επέλεξε ο Zweig να τοποθετήσει το αφήγημά του, εγώ εστιάζω στον ίδιο τον Χοφμίλλερ, τον οποίον μάλιστα θεωρώ το μεγάλο θύμα της υπόθεσης. 

Θα πρέπει να αναφέρω πως ο Άντον Χοφμίλλερ δεν είναι γόνος κάποιας πλούσιας οικογένειας. Αντιθέτως, η μεγάλη φτώχεια των γονιών του τους ώθησε να στείλουν το αγόρι σε στρατιωτική σχολή από τα δέκα του κιόλας χρόνια. Εκεί ο Άντον γαλουχήθηκε με τον στρατιωτικό κώδικα που απαιτεί υποταγή στις εντολές των ανωτέρων και τυφλό, άκριτο, σεβασμό σε αυστηρό κώδικα τιμής. 

Άπειρος, έντιμος, ηθικός, αδαής, με εκείνη την έμφυτη νεανική επιθυμία να ζήσει, να κατακτήσει τη ζωή, να γνωρίσει τον κόσμο, να αγαπήσει, να αγαπηθεί και πάνω από όλα, ως αξιωματικός του Συντάγματος των Ουλάνων, να είναι παράδειγμα υπακοής και πειθαρχίας.
Όμως η Τύχη είναι πάνω από τον άνθρωπο και τις επιθυμίες του. Και η ατυχία, επίσης.

Θα μπορούσα επιγραμματικά να αναφέρω την ιστορία, που ξεκινά λίγες μόνο εβδομάδες πριν από τη δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας, Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της συζύγου του Σοφίας και δίνει το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, αλλά δεν είναι αυτό που έχει σημασία. Όλο το ενδιαφέρον εξαντλείται στον οίκτο και στα πολλά του πρόσωπα, που μου αποκαλύφτηκαν ένα προς ένα, καθώς διάβαζα τις 400 τόσες σελίδες του μυθιστορήματος. Ο Άντον Χοφμίλλερ και το στρατόπεδο από τη μία, ο πύργος των  Κεκεσφάλβα και η τραγική οικογένεια που ενοικεί σ' αυτόν, δύο κόσμοι, δύο διαφορετικά "επικοινωνιακά και ερμηνευτικά πλαίσια", δύο ασυμβατότητες που δημιουργούν συναισθηματικές παλίρροιες στην ψυχή του νεαρού υπίλαρχου. Λύπη και συμπάθεια, λύπη και τρυφερότητα, λύπη και συγκίνηση...Ο οίκτος που σε κάνει δοτικό, σε καθιστά αγαπητό, κάνει τους αποδέκτους του να σε βλέπουν με ευγνωμοσύνη κι αφοσίωση, με προσήλωση, με πίστη. Τους κάνει να σε βλέπουν σαν θεό! Κι αυτό το νιώθει ο Χοφμίλλερ στο έπακρο, το παραδέχεται! Αφήνεται στη μέθη της θεοποίησής του από την οικογένεια Κεκεσφάλβα κι αναρωτιέται αν είναι η ματαιοδοξία του που του επιτρέπει να νιώθει ο ίδιος θεός! Είναι;
Κι ύστερα έρχεται η σειρά του άλλου οίκτου, που είναι η σύνθεση της λύπης και της περιφρόνησης, της απαξίας, που νιώθει για τον ίδιο του τον εαυτό, επειδή δεν καταφέρνει να ισορροπήσει μεταξύ επιθυμίας και καθήκοντος, μεταξύ της προσωπικής και της υπηρεσιακής του ηθικής. Μια συνεχής σύγκρουση αξιών, μια συνεχής εναλλαγή. Ένα μεθύσι, που συρρικνώνει τη λογική κι αφήνει τον νεαρό Άντον μαριονέτα στα χέρια του οίκτου.
Ο Φον Κεκεσφάλβα, γερο-εβραίος (εβραίος, όπως και ο Zweig), που κατέκτησε με πανουργία τον τιμητικό του τίτλο, κατέχει κάθε είδους γνώση, τεχνική και πρακτική στην υποδούλωση και εκμετάλλευση της ανθρώπινης φύσης, ειδικά όταν αυτή είναι ευγενής και άπειρη όπως του νεαρού Άντον... Ο τελευταίος βρίσκεται εγκλωβισμένος στον έρωτα της παραπληγικής Έντιθ, που έχει τον δικό της τρόπο να εκβιάζει. Απαιτεί να της δώσουν  ελπίδα και υποσχέσεις, για να αντέξει την αναπηρία της. Η Έντιθ διακατέχεται από την θλίψη του ανθρώπου που δεν αποδέχεται τη μοίρα του. Αφημένη στην καταστροφική μανία της αυτολύπησης, παρασέρνει στη δυστυχία όσους βρίσκονται γύρω της, ώσπου όλη της η οργή, μετουσιωμένη σε έρωτα, στρέφεται στον νεαρό Χοφμίλλερ, όταν από ένα λάθος, ένα λάθος που θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα, συναντιούνται.

Η συμπάθειά μου για τον νεαρό υπίλαρχο, Άντον Χοφμίλλερ, είναι η επίγευση από την ανάγνωση του μυθιστορήματος. Μια συμπάθεια που εκπηγάζει, ίσως, από τη βαθύτερη κατανόηση αυτού του πολυσύνθετου συναισθήματος, που λέγεται οίκτος.
Ο οίκτος έχει στη βάση του τη λύπηση, αλλά η τελική του εκδοχή είναι αποτέλεσμα της ανάμειξής του με άλλα συναισθήματα. Η κατάλληλη ανάμειξη της λύπησης με τη συγκίνηση, την τρυφερότητα, την ευγένεια, (ουσιαστική ή τυπική, δεν έχει ιδιαίτερη σημασία για το αποτέλεσμα), καθιστά τον οίκτο επικίνδυνο. Ειδικά όταν έρχεται η ματαιοδοξία να τον ενισχύσει, να τον ανατροφοδοτήσει, να τον κάνει σκληρό και συμπαγή σαν κοφτερό λεπίδι...
Αυτός ο επικίνδυνος οίκτος παρέσυρε τον άμοιρο Χοφμίλλερ σε μια δίνη γεγονότων, που βήμα το βήμα, γκάφα τη γκάφα, τον οδήγησαν  στην αυτοχειρία! Αλλά δεν πρόλαβε...
Το ξέσπασμα του Α' Παγκόσμιου Πολέμου τον έσωσε, καθώς επέφερε εκείνον τον καθολικό οίκτο, από τον οποίο κατακλύζεται ο άνθρωπος, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τον παραλογισμό του ανθρώπου.

Κόκκινη Πέμπτη σήμερα!

Καλή Ανάσταση!
Και επί Γης Ειρήνη...