Η Κόλαση, του Ανρί Μπαρμπίς

...και ημών, των υπολοίπων βαρβάρων

"Η Λογοτεχνία όπως και η Επιστήμη είναι δημιουργική", λέει ο Antonio Tabucchi, "με την έννοια πως η πρώτη όπως ακριβώς και η δεύτερη παράγει κάτι που δεν υπήρχε πριν, δηλαδή επινοεί. Όμως, όπως και η  Επιστήμη, δεν περιορίζεται σε αυτό, που είναι ήδη από μόνο του εξαιρετικό, αλλά ανακαλύπτει."

Εγώ, που σαφώς συμφωνώ με τον  Tabucchi, συμπληρώνω πως σε αντίθεση με την Επιστήμη, που ακόμη και εκλαϊκευμένη απευθύνεται σε ένα σχετικά περιορισμένο κοινό, η Λογοτεχνία μπορεί να φτάσει παντού και έχει τη δυνατότητα να ανοίγει νέους ορίζοντες και να διευρύνει τον νου. 

Μια τέτοια "διεύρυνση" του νου βιώνω εδώ και δυο μέρες που διαβάζω το βιβλίο του Ανρί Μπαρμπίς, μετά από την πρόταση του e-φίλου, Γιάννη. 

(Σε ευχαριστώ και δημόσια, Γιάννη! :) )

Συγκυριακά μάλιστα, άρχισα να διαβάζω την Κόλαση του Μπαρμπίς, αμέσως μετά τη συγκλονιστική καταγραφή που κάνει ο Gray, στα Αχυρένια Σκυλιά, όπου ως  καθηγητής της Ευρωπαϊκής Σκέψης καταγράφει επιστημονικά μεν, απλά δε και με συναρπαστικό τρόπο, τη νοητική εξέλιξη του είδους μας, μέσα από τις ενδελεχείς πλην ατελέσφορες προσπάθειες, θρησκευτικού και φιλοσοφικού χαρακτήρα,  να αντιμετωπίσει τη θνησιμότητά του, τη μοναξιά του και τον εγγενή του φόβο για τον θάνατο. 

Το ίδιο ακριβώς θέμα απασχολεί και τον Μπαρμπίς. Όχι, βέβαια, στην εξελικτική του μορφή, αλλά στην αρχετυπική: ο αιώνιος φόβος για τον θάνατο, οι εναγώνιες κραυγές των εύθραυστων ψυχών, η διαρκής αναζήτηση ενός έρωτα ικανού να σβήσει το έρεβος, να χωρέσει το άπειρο, να ενώσει την καταδικασμένη σε θάνατο σάρκα με τα χρυσά δεσμά της αιωνιότητας... 

Η Κόλαση γράφτηκε περίπου εκατό χρόνια πριν από τα Αχυρένια Σκυλιά, μα τα δυο βιβλία συμπληρώνουν και αγκαλιάζουν το ένα το άλλο σε έναν ιδιότυπο πνευματικό χορό, σαν να αποτελούν τις δυο όψεις ενός χρυσού νομίσματος, που ένα άυλο χέρι στριφογυρίζει μπρος στα μάτια μου κι αντιφεγγίζοντας πολλαπλασιάζει τις βασανισμένες κραυγές όλων των καταδικασμένων εραστών, που έχουν περάσει από τη γη μέχρι σήμερα... Τόση μεγάλη είναι η αρμονία, τόση μεγάλη είναι η αγωνία...

Όμως δεν θα γράψω για εραστές, βασανισμένους ή μη, αν και οι βασανισμένοι παρουσιάζουν ενδιαφέρον λογοτεχνικό, ενώ οι άλλοι, οι μη βασανισμένοι, ενδιαφέρουν κατά κύριο λόγο τους εμπόρους. Θα γράψω ένα απόσπασμα από την Κόλαση, αυτό που διάβασα πριν από λίγο και η διαχρονικότητά του βουίζει στα αυτιά μου πιότερο από τον έρωτα του Ρωμαίου για την Ιουλιέτα! Όχι πως δεν έχει σημασία ο έρωτας, αλλά έχω το πλεονέκτημα να γίνομαι - όποτε θέλω - αρκούντως κυνική απέναντι στο μεγαλείο του. Αντιθέτως, εκείνο που δεν μπορώ να αντιμετωπίσω κυνικά, κι άρα να κρατήσω αποστάσεις ασφαλείας, είναι το θέμα που συζητούν οι δυο γιατροί, ένας νέος και ένας ηλικιωμένος, μετά από την εξέταση ενός ήρωα της Κόλασης που εμφανίζεται στη σελίδα 143. Ο πενηντάχρονος ήρωας είναι βυθισμένος σε εκείνη τη σκοτεινή και αγωνιώδη ενατένιση του παρελθόντος που κάνει ο μελοθάνατος. Πράγματι, η κατάστασή του δεν είναι καθόλου καλή. Το νεόπλασμα, ακριβώς πίσω από την καρωτίδα του, δεν αφήνει καμιά απολύτως ελπίδα. Οι δυο γιατροί έχουν τελειώσει την εξέταση και αποσύρονται, για να συμφωνήσουν στη διάγνωση.

Σελ. 167

-Ρώσος είναι ή Έλληνας;

-Δεν ξέρω. Εγώ, ψάχνοντας πάντα στο εσωτερικό των ανθρώπων, τους βλέπω όλους όμοιους. 

-Εκείνο που τους κάνει κυρίως να μοιάζουν, ψιθύρισε ο άλλος, είναι η φριχτή αξίωση να είναι ανόμοιοι και εχθροί.

    Ο ομιλητής μού φάνηκε πως ανατρίχιασε, λες κι αυτή η σκέψη ξυπνούσε μέσα του ένας πάθος. Σηκώθηκε γεμάτος θυμό, αλλαγμένος.

-Α! είπε, τι ντροπή για την ανθρωπότητα! Χτυπιέται η ίδια με μανία παρ' όλες τις πληγές της. Εμείς που είμαστε σκυμμένοι στις πληγές της νιώθουμε βαθύτερα από όλους το κακό που κάνουν οι άνθρωποι ο ένας στον άλλο. Δεν είμαι πολιτικός ούτε στρατιωτικός. Δεν είναι δική μου δουλειά οι κοινωνικές ιδέες, έχω αρκετή δουλειά αλλού. Πολλές φορές όμως ο οίκτος με συγκλονίζει. Στιγμές στιγμές, θα ήθελα να τιμωρήσω τους ανθρώπους και θα ήθελα να τους θερμοπαρακαλέσω. 

   Ο γέρος γιατρός χαμογέλασε μελαγχολικά σ' αυτήν την ορμή, ύστερα το χαμόγελό του έσβησε μπροστά σε τόσο φανερή και αναντίρρητη ντροπή.
-Είναι, αλίμονο, αλήθεια! Είμαστε τόσο δυστυχισμένοι, κι ωστόσο σπαραζόμαστε και με τα ίδια μας τα χέρια! Ο πόλεμος, ο πόλεμος... Για όποιον θα μας κοιτάζει από ψηλά, είμαστε βάρβαροι και τρελοί.
-Γιατί, γιατί! είπε ο νέος γιατρός που η ταραχή του μεγάλωνε. Γιατί μένουμε τρελοί τη στιγμή που βλέπουμε την τρέλα μας;
   Ο γέρος ανασήκωσε τους ώμους -την ίδια κίνηση είχε κάνει πριν, καθώς μιλούσε για τον καταδικασμένο άρρωστο.
-Η δύναμη της παράδοσης, συνδαυλισμένη από τα συμφέροντα... Δεν είμαστε λεύτεροι, είμαστε δεμένοι με το παρελθόν. Ακούμε αυτά που γίνονταν πάντα, τα ξανακάνουμε, και αποτέλεσμα είναι ο πόλεμος και η αδικία.
Ίσως κάποια μέρα να κατορθώσει η ανθρωπότητα ν' απαλλαχτεί από τον βραχνά των περασμένων. Ας ελπίσουμε πως κάποια μέρα θα βγούμε απο την ατέρμονη περίοδο της σφαγής και της δυστυχίας. Τι άλλο μας μένει από την ελπίδα;
   Ο γέρος σώπασε. Ο νέος είπε:
- Η θέληση.
   Ο άλλος έκανε μια αόριστη κίνηση με το χέρι του. Ο νέος φώναξε:
- Η πληγή της ανθρωπότητας έχει μια μεγάλη, γενική αιτία. Την είπατε μόνος σας: είναι η υποδούλωση στο παρελθόν, η προαιώνια προκατάληψη που μας εμποδίζει να τα ξανακάνουμε όλα σωστά, σύμφωνα με το λογικό και την ηθική. Το πνεύμα της παράδοσης μολύνει την ανθρωπότητα και δύο από τις τρομερές του εκδηλώσεις είναι...
   Ο γέρος ανασηκώθηκε στην καρέκλα του, σαν να ήθελε να τον εμποδίσει να το πει. Μα ο νέος ήθελε να μιλήσει!
-Είναι η ιδιοκτησία και η πατρίδα, είπε.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ο διάλογος του νέου γιατρού με τον ηλικιωμένο γιατρό, με καθήλωσε!
Τον ξαναδιάβασα. Κι ύστερα έκλεισα το βιβλίο και για ώρα σκεφτόμουν τι συζητούσαν έναν αιώνα πριν. Τι είχε γράψει ο Μπαρμπίς, λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος!
Τι έχει αλλάξει από τότε στον τρόπο που σφάζονται οι άνθρωποι; Έχει αλλάξει ο τρόπος που σφάζονται. Έγινε νεωτερικός. Η τεχνολογία άλλαξε τις πρακτικές της σφαγής, την έκταση η παγκοσμοιοποίηση. Η φρίκη παραμένει ίδια. Κι ο παραλογισμός, επίσης.
Παρατήρησα πως σ' αυτό το μικρό απόσπασμα ο Μπαρμπίς ξεκινά τέσσερις προτάσεις με τη λέξη "Ο γέρος"! "Επανάληψη, για να δώσει έμφαση στο παλιό, μάλλον...", σκέφτηκα.
Το παλιό απέναντι στο καινούριο. Η σύγκρουση μέσα στη σύγκρουση, η ανελέητη, η ατέρμονη σύγκρουση!
Ο παραλογισμός του είδους μας που τρώει τις σάρκες του!
Η παραδοξότητα που οδηγεί σε συνθήκες όμοιες  ή χειρότερες από αυτές που επικρατούν στην κόλαση.
Όμως, εδώ είναι ο παράδεισος! Και η κόλαση είναι εδώ!
Και η εμμονή μας πως είμαστε διαφορετικοί. Μα είμαστε τόσο ίδιοι...
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
"Δεν μοιάζουμε σε τίποτα", μου είπες και τότε ξεκίνησε ο πόλεμος.
"Εγώ δεν είμαι εσύ", μου είπες και κατάλαβα πως ήρθε το τέλος.
"Ποιος είσαι;", σε ρώτησα.
"Είμαι Εγώ! Εγώ... Εγώ ο ... ο ιδιοκτήτης! Ο κτήτωρ του τίποτα και των πάντων!"
 "Είσαι ο εαυτός σου! Άπειρος και συνάμα μικρός. Σφαλερός και συνάμα αλάθητος", είπα  από μέσα μου. Ύστερα, εσύ, που ακούς τις μύχιες σκέψεις μου, το ξανασκέφτηκες.
"Είμαι αυτός που θα πει: έπραξα έτσι επειδή το επέλεξα εγώ. Είμαι αυτός που έχει την επιλογή!". Έτσι είπες! Και έφυγες για πάντα...
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
Δεν ξέρω πού θα καταλήξει ο Μπαρμπίς. Υποπτεύομαι μόνο. Είμαι λίγο μετά τη μέση.
Θα προσπαθήσω σήμερα να το τελειώσω. Θέλω να το τελειώσω, αν και  οι αφηγηματικές του, που με κάνουν να συμμετέχω, να συνταυτίζομαι με τον τριαντάχρονο αφηγητή, έχουν ως αποτέλεσμα να βραδυπορώ, αφού κάθε τόσο σταματάω, για να σκεφτώ.
Από τότε που γράφτηκε το βιβλίο έχουν περάσει χρόνια εκατό...
Αλλά, την ίδια ανάγκη νιώθω με  το νέο γιατρό, γι' αυτό στο ερώτημα:
"Τι άλλο μας μένει από την ελπίδα;"

απαντώ: Μας μένει και η θέληση!

Ενώ ο Gray θα συμπληρώσει: Και η κατανόηση και η ενατένιση!
----------------------------------------------------------------------------------------------------

Υ.Γ. Εν τέλει, χθες, αρκετή ώρα μετά τα μεσάνυχτα, κατάφερα να ολοκληρώσω την ανάγνωση του βιβλίου. Διάβαζα πυρετωδώς, όπως διαβάζει ο παθιασμένος που αναζητά τη δικαίωση, κι όπως διαβάζει ο αναγνώστης που έχει στοιχηματίσει με τον εαυτό του για το τέλος που θα δώσει ο συγγραφέας! Κι εγώ, εκεί που είχα αρχίσει να λέω πως θα το έχανα το στοίχημα, έφτασα στην τελευταία παράγραφο και δικαιώθηκα!
Όποια κι αν είναι η ερώτηση η απάντηση (δεν) είναι πάντοτε η ίδια: άνθρωπος! :)